Türkistan'da Siyasal Durum Ve Kazaklar / Orta Orda

Kazakistan’ın cüzlere ayrılmasından itibaren Çu ve Seyhun’un orta mecrası ile Tobol, İşim, Irtiş boyları ve Taşkent havalisini de içine alan coğrafyaya hakim olan Orta Cüz Kazakları aynı zamanda Büyük ve Küçük Orda’ya göre de merkezi durumda idiler. Büyük Han’ın da Taşkent’te oturması diğer ordaların buna bağlı olduğu gibi bir görüntü yaratıyordu.

Orta Cüz veya Orta Orda olarak geçen bu Kazak gurubunun başına geçen en önemli şahsiyet Abilay Han olmuştur. Abilay Han’ın güttüğü siyaset hem Kalmuklar, hem Ruslar tarafından baskı altına alınan Kazak yurdunu ve bağımsızlığını korumaktı. Bunun için de Abilay Han dengeli bir politika izlemekteydi. O, bu politikayı başarıyla sürdürmüştür.

Abilay Han’ın vefatından sonra Orta Cüz’de bu hanın eksikliği yaşanıyor, yerine geçen oğlu Abdullah Han’ın onun kadar dirayetli ve akıllı bir devlet adamı olmamasından dolayı büyük sıkıntılar yaşanıyordu.

Abdullah Han’dan sonra yerine geçen oğlu Veli Han dönemi Ruslar’ın Kazaklar üzerindeki baskılan arttırdığı, hatta sultanlar arasına fitne sokacak kadar ileri gittiği bir dönem olup Orta Cüz bu devrede iki han ile idare edilir hale gelmişti. . Ruslar artık Küçük Cüz’ün yanı sıra Orta Cüz’de de etkili olmaya başlamış, hatta han seçimlerine müdahale eder duruma gelmişlerdi. Nitekim Veli Han’ın 1819’da ölümünden sonra Orta Cüz, Batı Sibirya Genel Valiliğine bağlanmış ve han seçimi yasaklanmıştır.

22 Haziran 1822’de Rus Hükümeti “Sibirya Kazaklar’ının Statüsü” tebliğinde Orta Cüz’de han idaresini iptal ediyor yeni bir idari sistem getiriyordu. Böylece Küçük Cüz’den sonra Orta Orda da Ruslar’in idaresine girmiş oluyordu. Orta Orda’nın Rus idaresine girmesinden sonra, 1824’te yeni bir yönetmelik getirilmiş ve bu yönetmeliğe göre bölgesel yönetim uygulanması kararlaştırılmış ve her bölgenin başında da Sultan adı verilen bir yönetici getirilmesi uygun bulunmuştu.

Orta Cüz 1822 Kararnamesi ile merkezi bölgelere ayrıldıktan sonra idari sistem şu şekilde düzenlenmişti. Ruslar Orta Cüz topraklarını 8 Okurga böldüler. Her okurgda pirkaz adı verilen bir divan bulunuyordu. Bu idari bölümlerde en küçük birim aile idi.

10-12 avul bir oblastı meydana getiriyor. Her oblastın başına da han evlatlarından seçilmiş bir sultan getiriliyordu. 15-20 oblast da bir okurgu oluşturuyor. Her okurgun başına da üç yıl için oblaslar tarafından seçilen Ağa Sultan getiriliyor. Avul da 50-70 aileden oluşuyor. Bu ailelerin başına ahali tarafından üç yıl için seçilen muhtar getirilmekteydi.

Rus Hükümetinin Kazaklar’ı tam olarak idare altına alması Kazak topraklarında okurglar açmasıyla sağlanmıştır. Ruslar bu hakimiyeti daha da sağlamlaştırmak için Kazak hukukuna da müdahale etmeye başlamışlardı. Davalara bakma yetkisi Kazak hanının elinden alınmış. Okurg merkezlerinde Rus kanunlarına göre bu davalar yürütülmeye başlanmıştı. Kazaklar Ruslar’a vergi de vermeye başladı. Her 100 hayvandan birini vergi olarak Ruslar’a veriyorlardı. 1822 fermanıyla başlayan Kazak boylarının Rus sömürgesine dönüştürülmesi işlemi 1824’te tamamlandı.